Nowe limity podatkowe 2025 - kto zyska, a kto straci

Rok 2025 przynosi polskim przedsiębiorcom znaczące zmiany w przepisach podatkowych, które mogą fundamentalnie wpłynąć na sposób prowadzenia działalności gospodarczej. Najważniejszą nowością jest podwyższenie limitów przychodów dla różnych form opodatkowania, co stanowi odpowiedź ustawodawcy na rosnącą inflację i dynamiczne zmiany gospodarcze. Te modyfikacje prawne mają na celu ułatwienie funkcjonowania firm, szczególnie z sektora małych i średnich przedsiębiorstw.

Wprowadzone zmiany dotyczą przede wszystkim podniesienia progów dla ryczałtu ewidencjonowanego, statusu małego podatnika VAT i CIT oraz modyfikacji w podatku dochodowym. Dla wielu przedsiębiorców oznacza to możliwość skorzystania z korzystniejszych form opodatkowania i uproszczenia obowiązków księgowych. Jednak nie wszyscy odczują pozytywne skutki tych zmian - dla niektórych firm może to oznaczać konieczność zmiany formy opodatkowania lub przejścia na bardziej skomplikowane rozliczenia.

Planowanie podatkowe na nadchodzący rok powinno uwzględniać nie tylko wysokość przychodów, ale także strukturę kosztów działalności. Przedsiębiorcy muszą przeanalizować, czy uproszczone formy rozliczeń rzeczywiście przyniosą im korzyści finansowe, czy może lepiej pozostać przy bardziej szczegółowym rozliczaniu kosztów uzyskania przychodu.

Rewolucja w ryczałcie od przychodów ewidencjonowanych

Najbardziej spektakularną zmianą w 2025 roku jest drastyczne podwyższenie limitu przychodów uprawniającego do skorzystania z ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych. Nowy limit wzrasta z dotychczasowych 2 000 000 euro do 3 000 000 euro rocznego przychodu, co w przeliczeniu na złotówki oznacza około 13 milionów złotych. To wzrost o całe 50 procent, który otwiera drzwi do tej uproszczonej formy opodatkowania dla znacznie większej grupy przedsiębiorców.

Ryczałt od przychodów ewidencjonowanych to jedna z najprostszych form opodatkowania dostępnych w polskim systemie podatkowym. Główną zaletą tego rozwiązania jest brak konieczności prowadzenia skomplikowanej księgowości - wystarczy prowadzenie ewidencji przychodów. Przedsiębiorcy nie muszą również rozliczać kosztów uzyskania przychodu, co znacznie upraszcza wszystkie formalności związane z rozliczeniami podatkowymi.

Podniesienie limitu do 3 milionów euro znacząco zwiększa atrakcyjność ryczałtu dla średnich firm. Dotychczas przedsiębiorcy osiągający przychody powyżej 2 milionów euro musieli przechodzić na podatek liniowy lub skalę podatkową, co wiązało się z koniecznością prowadzenia pełnej księgowości. Teraz mogą nadal korzystać z uproszczonych rozliczeń, co oznacza mniejsze koszty obsługi księgowej i prostsze procedury administracyjne.

Jednak przedsiębiorcy rozważający przejście na ryczałt muszą dokładnie przeanalizować strukturę kosztów swojej działalności. W przypadku firm o wysokich kosztach uzyskania przychodu, ryczałt może okazać się mniej korzystny niż inne formy opodatkowania, które pozwalają na odliczenie rzeczywistych kosztów działalności.

Przykładowo, firma konsultingowa osiągająca roczne przychody w wysokości 2,5 miliona złotych, która dotychczas musiała rozliczać się podatkiem liniowym, może teraz skorzystać z ryczałtu. Jeśli jej koszty działalności są relatywnie niskie (głównie wynagrodzenia), ryczałt może przynieść znaczące oszczędności w porównaniu z 19-procentowym podatkiem liniowym.

Warto również pamiętać, że przejście na ryczałt wymaga złożenia odpowiedniego oświadczenia do urzędu skarbowego w określonym terminie. Przedsiębiorcy planujący taką zmianę powinni skonsultować się z doradcą podatkowym, aby upewnić się, że wybrana forma opodatkowania będzie dla nich najbardziej korzystna.

Nowe możliwości dla małych podatników VAT i CIT

Druga kluczowa zmiana dotyczy podwyższenia limitu przychodów uprawniającego do uzyskania statusu małego podatnika w podatku VAT oraz CIT. Od 2025 roku limit ten wynosi 2 500 000 euro przychodu rocznie, co stanowi wzrost z dotychczasowych 2 000 000 euro. W przeliczeniu na polską walutę oznacza to około 10 800 000 złotych, co otwiera możliwość skorzystania z tego statusu dla większej grupy przedsiębiorców.

Status małego podatnika wiąże się z szeregiem istotnych ułatwień i korzyści podatkowych, które mogą znacząco wpłynąć na efektywność prowadzenia działalności gospodarczej. Te preferencje dotyczą zarówno obszaru VAT, jak i podatku dochodowego od osób prawnych oraz fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.

W zakresie podatku VAT, mały podatnik zyskuje możliwość składania deklaracji podatkowych raz na kwartał zamiast co miesiąc. To znaczące ułatwienie z punktu widzenia płynności finansowej przedsiębiorstwa - firmy mają więcej czasu na zebranie środków potrzebnych do zapłaty podatku, a jednocześnie zmniejszają się obowiązki administracyjne do zaledwie czterech deklaracji VAT rocznie.

W obszarze podatku dochodowego małych podatników czekają jeszcze bardziej atrakcyjne korzyści. Przede wszystkim zyskują oni prawo do skorzystania z jednorazowej amortyzacji środków trwałych do kwoty 50 000 euro rocznie, co w przeliczeniu wynosi około 216 000 złotych. Oznacza to możliwość natychmiastowego zaliczenia do kosztów uzyskania przychodu zakupu maszyn, urządzeń, sprzętu komputerowego czy innych środków trwałych, bez konieczności rozkładania amortyzacji na kolejne lata.

Szczególnie atrakcyjną opcją dla małych podatników CIT jest możliwość rozliczania się według preferencyjnej 9-procentowej stawki podatku dochodowego zamiast standardowej 19-procentowej stawki. To narzędzie wspierające rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw może przynieść znaczące oszczędności podatkowe, szczególnie dla firm o wyższych dochodach.

Tabela porównująca korzyści dla małych podatników:

Modyfikacje w podatku liniowym i skali podatkowej

Rok 2025 przynosi również ważne zmiany w progach dochodowych dla podatku dochodowego, które wpływają na atrakcyjność różnych form opodatkowania. Najistotniejszą modyfikacją jest podwyższenie pierwszego progu skali podatkowej, co bezpośrednio przekłada się na obciążenia podatkowe przedsiębiorców rozliczających się według tej formy.

Nowe progi skali podatkowej od stycznia 2025 roku przedstawiają się następująco: 12 procent dla dochodu do 120 000 złotych rocznie oraz 32 procent dla dochodu powyżej tej kwoty. Ta zmiana oznacza, że większa część dochodów przedsiębiorców będzie opodatkowana niższą stawką, co przekłada się na realne oszczędności podatkowe.

Podatek liniowy zachowuje stałą stawkę wynoszącą 19 procent, niezależnie od wysokości osiąganych dochodów. Dla przedsiębiorców osiągających wysokie dochody pozostaje to atrakcyjne rozwiązanie, ponieważ pozwala uniknąć wejścia w wyższy próg podatkowy wynoszący 32 procent w przypadku skali podatkowej.

Jednak istotnym problemem pozostaje składka zdrowotna liczona od dochodu dla podatników rozliczających się podatkiem liniowym. Składka ta wynosi 4,9 procent podstawy wymiaru i nie można jej odliczyć od podatku, co w praktyce zwiększa całkowite obciążenia podatkowe. Dla przedsiębiorców osiągających bardzo wysokie dochody efektywna stawka podatkowa, uwzględniająca zarówno podatek jak i składkę zdrowotną, może oscylować wokół 24 procent lub więcej.

Lista głównych różnic między formami opodatkowania:

• Skala podatkowa: progresywne stawki 12% i 32%, możliwość odliczenia składki zdrowotnej
• Podatek liniowy: stała stawka 19%, brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej
• Ryczałt: stawki zależne od rodzaju działalności, brak rozliczania kosztów
• Kombinacja podatku i składek może wpływać na końcową efektywność poszczególnych form

Wybór optymalnej formy opodatkowania wymaga szczegółowej analizy nie tylko wysokości dochodów, ale także struktury kosztów działalności oraz możliwości skorzystania z różnych ulg i odliczeń podatkowych.

Wprowadzenie kasowego PIT

Jedną z najważniejszych nowości w 2025 roku jest wprowadzenie możliwości rozliczania podatku dochodowego metodą kasową, znaną jako kasowy PIT. To rozwiązanie pozwala przedsiębiorcom na rozliczanie podatku dochodowego w momencie faktycznego otrzymania zapłaty za wystawione faktury, co ma na celu poprawę płynności finansowej firm i eliminację problemu płacenia podatku od niezapłaconych należności.

Kasowy PIT stanowi odpowiedź na jeden z najczęstszych problemów polskich przedsiębiorców - konieczność płacenia podatku od przychodów, które faktycznie jeszcze nie wpłynęły na konto firmy. Dotychczas przedsiębiorcy musieli rozliczać podatek w momencie wystawienia faktury, niezależnie od tego, czy klient już za nią zapłacił. Nowa metoda pozwala na odroczenie tego obowiązku do momentu rzeczywistego otrzymania środków.

Z metody kasowej mogą skorzystać przedsiębiorcy spełniający określone warunki. Przede wszystkim ich przychody z działalności gospodarczej w poprzednim roku podatkowym nie mogą przekroczyć 1 000 000 złotych. Dodatkowo przedsiębiorca nie może prowadzić ksiąg rachunkowych, co oznacza, że metoda ta jest dedykowana głównie mniejszym firmom prowadzącym uproszczoną ewidencję.

Procedura skorzystania z kasowego PIT wymaga złożenia pisemnego oświadczenia o wyborze tej metody do naczelnika urzędu skarbowego w terminie do 20 lutego roku podatkowego. To oznacza, że przedsiębiorcy planujący skorzystanie z tej możliwości w 2025 roku muszą złożyć odpowiednie dokumenty już na początku roku.

Kroki niezbędne do skorzystania z kasowego PIT:

1. Sprawdź czy przychody z poprzedniego roku nie przekroczyły 1 000 000 złotych
2. Upewnij się, że nie prowadzisz ksiąg rachunkowych
3. Przygotuj pisemne oświadczenie o wyborze metody kasowej
4. Złóż oświadczenie do urzędu skarbowego do 20 lutego
5. Dostosuj system ewidencji do nowych wymogów rozliczeniowych

Warto jednak pamiętać, że kasowy PIT ma także swoje ograniczenia i może nie być korzystny dla wszystkich przedsiębiorców. Firmy o regularnych i szybkich płatnościach mogą nie odczuć znaczących korzyści, a dodatkowo będą musiały dostosować swoje systemy ewidencyjne do nowych wymogów.

Analiza korzyści - kto zyska na zmianach

Wprowadzone w 2025 roku zmiany w przepisach podatkowych przyniosą korzyści różnym grupom przedsiębiorców, jednak skala tych korzyści będzie zależeć od specyfiki prowadzonej działalności gospodarczej. Największe zyski odnotują firmy o określonych charakterystykach biznesowych i finansowych.

Przedsiębiorcy osiągający wysokie przychody przy relatywnie niskich kosztach działalności znajdą się w grupie głównych beneficjentów zmian. Podwyższenie limitu dla ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych do 3 milionów euro pozwoli wielu z nich na kontynuowanie korzystania z tej uproszczonej formy opodatkowania. Firmy świadczące usługi konsultingowe, IT, czy inne działalności o niskiej materiałochłonności będą mogły nadal unikać skomplikowanej księgowości i korzystać ze stałych stawek ryczałtu.

Mali podatnicy VAT i CIT stanowią kolejną grupę, która znacząco skorzysta na wprowadzonych zmianach. Podwyższenie limitu do 2,5 miliona euro oznacza, że więcej firm będzie mogło korzystać z preferencyjnej 9-procentowej stawki CIT, kwartalnych rozliczeń VAT oraz jednorazowej amortyzacji środków trwałych. Te udogodnienia przełożą się na realne oszczędności finansowe i uproszczenie procedur administracyjnych.

Przedsiębiorcy rozliczający się według skali podatkowej z umiarkowanymi dochodami również odczują pozytywne skutki zmian. Podwyższenie progu podatkowego oznacza, że większa część ich dochodów będzie opodatkowana niższą 12-procentową stawką zamiast 32-procentową. Szczególnie korzystne będzie to dla osób osiągających dochody w przedziale od 100 000 do 120 000 złotych rocznie.

Beneficjenci zmian podatkowych w 2025 roku:

• Firmy usługowe o wysokich przychodach i niskich kosztach materialnych
• Przedsiębiorcy IT, konsultanci, kreatorzy treści
• Średnie firmy handlowe z obrotami do 3 milionów euro
• Mali podatnicy rozwijający działalność w kierunku wyższych przychodów
• Przedsiębiorcy z dochodami w przedziale 100-120 tysięcy złotych rocznie

Wprowadzenie kasowego PIT będzie szczególnie korzystne dla firm borykających się z problemami płynności finansowej z powodu długich terminów płatności od klientów. Przedsiębiorcy współpracujący z dużymi korporacjami, instytucjami publicznymi czy firmami o wydłużonych cyklach płatniczych będą mogli odraczać płatność podatku do momentu rzeczywistego otrzymania środków.

Przykład korzyści: Firma konsultingowa osiągająca przychody 2,8 miliona złotych rocznie mogła dotychczas korzystać z ryczałtu tylko do poziomu 2 milionów euro. Teraz może kontynuować tę formę opodatkowania, unikając przejścia na podatek liniowy 19% i związanej z tym konieczności prowadzenia pełnej księgowości.

Potencjalne straty - kto może być poszkodowany

Mimo że większość wprowadzonych zmian ma charakter korzystny dla przedsiębiorców, niektóre grupy mogą odczuć negatywne skutki nowych regulacji lub nie skorzystać z oferowanych możliwości. Identyfikacja tych grup jest kluczowa dla właściwego planowania podatkowego i uniknięcia nieprzyjemnych niespodzianek.

Przedsiębiorcy prowadzący działalność o wysokich kosztach uzyskania przychodu mogą okazać się przegranymi wprowadzonych zmian. Mimo podwyższenia limitu dla ryczałtu, firmy o znacznych kosztach materialnych, wysokich kosztach wynagrodzeń czy dużych wydatkach na zewnętrzne usługi mogą stracić na przejściu na tę uproszczoną formę opodatkowania. Ryczałt nie pozwala na odliczenie rzeczywistych kosztów działalności, co może skutkować wyższym obciążeniem podatkowym niż w przypadku podatku liniowego czy skali podatkowej.

Przedsiębiorcy rozliczający się podatkiem liniowym z bardzo wysokimi dochodami również mogą odczuć negatywne skutki obecnych regulacji. Chociaż sama stawka 19 procent pozostaje bez zmian, brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej sprawia, że efektywne obciążenie podatkowe rośnie. Dla osób osiągających znaczne roczne przychody, różnica między podatkiem liniowym a innymi formami opodatkowania może stać się mniej korzystna.

Problem składki zdrowotnej przy podatku liniowym jest szczególnie dotkliwy dla przedsiębiorców o wysokich dochodach. Składka wynosząca 4,9 procent podstawy wymiaru, której nie można odliczyć od podatku, w połączeniu z 19-procentowym podatkiem liniowym daje efektywną stawkę przekraczającą 24 procent. W niektórych przypadkach może to oznaczać, że inne formy opodatkowania stają się bardziej atrakcyjne finansowo.

Grupy potencjalnie poszkodowane przez zmiany:

• Firmy produkcyjne o wysokich kosztach materiałowych
• Przedsiębiorstwa handlowe z niskimi marżami
• Firmy budowlane o znacznych kosztach robocizny i materiałów
• Przedsiębiorcy na podatku liniowym z bardzo wysokimi dochodami
• Firmy, które przekroczą nowe limity i będą zmuszone do zmiany formy opodatkowania

Dodatkowo, przedsiębiorcy, którzy w wyniku wzrostu przychodów przekroczą nowe limity, mogą zostać zmuszeni do zmiany formy opodatkowania w trakcie roku podatkowego. Taka sytuacja może wiązać się z koniecznością dostosowania systemów księgowych, zwiększeniem kosztów obsługi księgowej oraz potencjalnymi komplikacjami w rozliczeniach podatkowych.

Przykład potencjalnej straty: Firma budowlana osiągająca przychody 2,5 miliona złotych z kosztami stanowiącymi 80% przychodów. Przy ryczałcie może płacić wyższy podatek niż przy podatku liniowym, gdzie mogłaby odliczyć wszystkie koszty działalności i płacić 19% tylko od zysku.

Kluczowe dla tych grup przedsiębiorców będzie przeprowadzenie szczegółowej analizy finansowej i symulacji różnych scenariuszy podatkowych przed podjęciem decyzji o zmianie formy opodatkowania.

Strategie optymalizacji podatkowej na 2025 rok

W obliczu wprowadzonych zmian podatkowych, przedsiębiorcy powinni opracować przemyślane strategie optymalizacji, które pozwolą im maksymalnie wykorzystać nowe możliwości. Skuteczne planowanie podatkowe wymaga uwzględnienia nie tylko bieżącej sytuacji finansowej firmy, ale także planów rozwojowych i przewidywanych zmian w działalności.

Pierwszym krokiem w optymalizacji podatkowej powinno być przeprowadzenie dokładnej analizy finansowej działalności za poprzedni rok oraz prognozy na rok bieżący. Przedsiębiorcy muszą dokładnie przeanalizować strukturę swoich przychodów i kosztów, aby określić, która forma opodatkowania będzie dla nich najbardziej korzystna. Szczególnie istotne jest porównanie efektywnych stawek podatkowych dla różnych opcji rozliczeniowych.

Dla firm rozważających przejście na ryczałt, kluczowe jest określenie rzeczywistego poziomu kosztów uzyskania przychodu w relacji do przychodów. Jeśli koszty stanowią niewielki procent przychodów, ryczałt może przynieść znaczące oszczędności. W przeciwnym przypadku, możliwość odliczania rzeczywistych kosztów w innych formach opodatkowania może okazać się bardziej korzystna.

Przedsiębiorcy kwalifikujący się do statusu małego podatnika powinni szczególnie dokładnie przeanalizować korzyści płynące z tej opcji. Możliwość skorzystania z 9-procentowej stawki CIT, jednorazowej amortyzacji oraz kwartalnych rozliczeń VAT może przynieść znaczące oszczędności, zarówno finansowe jak i czasowe.

Elementy kompleksowej strategii optymalizacji podatkowej:

1. Analiza struktury przychodów i kosztów za poprzedni rok
2. Prognoza finansowa na rok bieżący z uwzględnieniem planów rozwoju
3. Symulacja obciążeń podatkowych dla różnych form opodatkowania
4. Ocena kosztów obsługi księgowej dla poszczególnych opcji
5. Analiza wpływu na płynność finansową przedsiębiorstwa
6. Konsultacja z doradcą podatkowym przed podjęciem ostatecznej decyzji

Szczególną uwagę należy zwrócić na firmy znajdujące się blisko granic limitów przychodowych. Przedsiębiorcy, których przychody oscylują wokół progów uprawniających do określonych form opodatkowania, powinni rozważyć strategie pozwalające na utrzymanie się w korzystniejszych przedziałach lub świadome przekroczenie limitów w celu skorzystania z innych korzyści.

Strategia dla firmy IT: Przedsiębiorstwo osiągające przychody 2,2 miliona euro może rozważyć inwestycje w rozwój technologiczny lub zatrudnienie dodatkowych pracowników, aby wykorzystać wyższy limit ryczałtu przy jednoczesnym zwiększeniu potencjału biznesowego.

Praktyczne wskazówki implementacji zmian

Skuteczne wdrożenie nowych rozwiązań podatkowych wymaga odpowiedniego przygotowania organizacyjnego i proceduralnego. Przedsiębiorcy planujący zmiany w sposobie rozliczania podatków powinni rozpocząć przygotowania już teraz, aby uniknąć problemów w trakcie roku podatkowego.

Pierwszym praktycznym krokiem powinno być zaktualizowanie systemów księgowych i ewidencyjnych zgodnie z wybranymi formami opodatkowania. Firmy przechodzące na ryczałt mogą uprościć swoje systemy ewidencji, podczas gdy te wybierające bardziej szczegółowe formy rozliczania muszą zapewnić odpowiedni poziom dokumentacji kosztów i przychodów.

Kluczowe jest również przeszkolenie zespołów księgowych lub współpracujących biur rachunkowych w zakresie nowych procedur i wymogów. Zmiany w przepisach podatkowych często wymagają dostosowania procesów wewnętrznych i sposobów dokumentowania operacji gospodarczych.

Przedsiębiorcy rozważający skorzystanie z kasowego PIT muszą szczególnie dokładnie przygotować swoje systemy ewidencyjne. Metoda kasowa wymaga precyzyjnego śledzenia momentów otrzymywania płatności i może wymagać modyfikacji dotychczasowych procedur księgowych.

Harmonogram wdrożenia zmian podatkowych:

• Grudzień 2024: Analiza finansowa i wybór optymalnej formy opodatkowania
• Styczeń 2025: Przygotowanie dokumentacji i oświadczeń
• Luty 2025: Złożenie oświadczeń do urzędu skarbowego (termin do 20 lutego dla kasowego PIT)
• Marzec 2025: Dostosowanie systemów księgowych i procedur wewnętrznych
• Kwiecień-maj 2025: Monitorowanie prawidłowości wdrożenia i ewentualne korekty

Ważnym aspektem implementacji jest również przygotowanie na potencjalne kontrole skarbowe. Zmiany w sposobie rozliczania podatków mogą zwrócić uwagę organów podatkowych, dlatego przedsiębiorcy powinni zadbać o właściwą dokumentację uzasadniającą podjęte decyzje i zgodność z przepisami prawa.

Monitoring i ewaluacja wdrożonych zmian powinna być prowadzona systematycznie przez cały rok podatkowy. Pozwoli to na szybkie reagowanie na ewentualne problemy oraz optymalizację rozwiązań w kolejnych okresach rozliczeniowych.

Najczęstsze pytania

Nie, możliwość skorzystania z ryczałtu zależy od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej. Niektóre rodzaje działalności są wyłączone z możliwości rozliczania się ryczałtem, niezależnie od wysokości przychodów. Dodatkowo przedsiębiorca nie może prowadzić niektórych form działalności jednocześnie z ryczałtem.

Status małego podatnika przysługuje przedsiębiorcom, których przychody w poprzednim roku podatkowym nie przekroczyły 2,5 miliona euro. Należy przeliczyć wszystkie przychody z działalności gospodarczej i porównać z limitem. Jeśli firma dopiero rozpoczyna działalność, może skorzystać ze statusu małego podatnika od początku.

Generalnie forma opodatkowania jest wybierana na cały rok podatkowy i nie można jej zmieniać w jego trakcie. Wyjątkiem są sytuacje, gdy przedsiębiorca przekroczy limity uprawniające do określonej formy opodatkowania - wtedy zmiana następuje automatycznie zgodnie z przepisami.

Aby skorzystać z kasowego PIT, należy złożyć pisemne oświadczenie o wyborze tej metody rozliczania do naczelnika urzędu skarbowego do 20 lutego roku podatkowego. Oświadczenie powinno zawierać dane identyfikacyjne przedsiębiorcy i jednoznaczne wskazanie wyboru metody kasowej.

Tak, przy podatku liniowym składka zdrowotna w wysokości 4,9 procent podstawy wymiaru nadal nie podlega odliczeniu od podatku. Oznacza to, że efektywna stawka podatkowa dla przedsiębiorców na podatku liniowym jest wyższa niż nominalne 19 procent i może przekraczać 24 procent.

Wybór formy opodatkowania można zmieniać każdego roku, składając odpowiednie oświadczenia do urzędu skarbowego w wymaganych terminach. Jednak niektóre zmiany mogą wymagać zachowania określonych warunków lub okresów karencji, dlatego warto skonsultować się z doradcą podatkowym przed podjęciem decyzji.

Tak, nowe limity podatkowe dotyczą wszystkich form działalności gospodarczej, w tym eksportowej. Przy obliczaniu limitów uwzględnia się łączne przychody z wszystkich źródeł związanych z działalnością gospodarczą, niezależnie od tego, czy pochodzą z rynku krajowego czy zagranicznego.